I.
Binh-Chế Trung-Cổ Đại-Việt

       Chiếu theo Binh-chế từ Nhà LÝ (1010-1225) đến Nhà TRẦN (1225-1413), thì chúng ta thấy nước Ðại-Việt có truyền-thống hùng-hậu về Kỵ-Binh.          

       Chính nhờ những đội Kỵ-Binh tinh-nhuệ của Đại-Việt, mà danh-tướng LÝ-Thường-Kiệt Nhà LÝ đã oai-hùng bình CHIÊM, đánh TỐNG, chiếm Lưỡng-Quảng, và với sự dũng-cảm của kiện-tướng Trần-Nhật-Duật, Đại-Tướng TRẦN-Hưng-Đạo Nhà TRẦN đã oai-hùng phá tan thế đánh gọng kềm của Toa-Ðô (Sogetu) từ nước Champa phương Nam tiến lên và Thoát-Hoan (Toghan) từ đất phương Bắc tràn xuống, cũng như đã truy-kích hữu-hiệu quân NGUYÊN-Mông qua các Trận vinh-quang như Đông-Bộ-Đầu, Chương-Dương, Hàm-Tử và đã hổ-trợ đắc-lực cho Thủy-Binh Ðại-Việt của Đô-Đốc Trần-Quang-Khải chiến-thắng oanh-liệt Thủy-Binh NGUYÊN-MÔNG của Ô-Mã-Nhi (Omar) tại Trận Bạch-Đằng-Giang lừng danh muôn thủa.

A - Binh-Chế Triều Nhà LÝ (1010-1225)

       Năm Kỷ-Hợi (1059), Hoàng-Đế Lý-Thánh-Tông (1054-1072), triều Nhà LÝ (1010-1225), lập-định Binh-Chế Ðại-Việt như sau :

       Binh-lực gồm có 8 Hiệu-Quân :
              1. Ngũ-Long ;
              2. Võ-Thắng ;
              3. Long-Ðức ;
              4. Thần-Ðiện ;
              5. Bổng-Thánh ;
              6. Bảo-Thịnh ;
              7. Hùng-Lược ;
              8. Vạn-Tiệp.

       Mỗi Hiệu có 4 Bộ (Tả, Hữu, Tiền, Hậu), hợp lại thành 100 Ðội. Mỗi Ðội gồm có Kỵ-Binh và Xạ-Binh sử-dụng Máy Bắn Đá và Cung, Nỏ.    

       Như vậy binh-lực Ðại-Việt thời Nhà LÝ có :

       1 - Chính-Binh gồm có Nhân-Mã-Ðoàn và Cung-Tiễn-Phủ lập-thành 9 Ðơn-Vị, do 9 Phủ-Tướng thống-xuất. Mỗi Ðơn-Vị gồm có 100 Ðội. Tổng-cọng là 900 Ðội. Mỗi Ðội gồm có Kỵ-Binh và Xạ-Binh sử-dụng Máy Bắn Đá và Cung, Nỏ.

       2 - Trú-Chiến Binh là quân đóng giữ và chiến-đấu tại chỗ.

       3 - Thác-Chiến Binh là quân lưu-động, dùng vào các cuộc tấn-công và để mở rộng trận-tuyến. Mỗi Tướng của Thác-Chiến Binh này đều chỉ-huy 4 Bộ (Tả, Hữu, Tiền, Hậu) gồm có Kỵ-Binh, Bộ-Binh và trang-bị vũ-khí như nhau.

       4 - Phiên-Binh là binh thuộc cùng lai-lịch quê-quán ở chung với nhau thành từng Ðội riêng để luân phiên giữ thành.

       Binh-pháp Nhà Lý nổi tiếng thời bấy giờ đã khiến Thái-Diên-Khánh (Cài Yán Qìng - 蔡 筵 磬), quan Tri-Châu ở Hoạt-Châu (Huo Zhou - 活 州), phải tâu lên để hoàng-đế Tống-Thần-Tông (宋 真 宗 - Song Zhen Zong, 1068-1085) triều Nhà Tống bắt chước theo Binh-chế Nhà LÝ.

        Quân-lực này của Triều Nhà LÝ (1010~1025) đã giúp danh-tướng LÝ-Thường-Kiệt của nước Đại-Việt, không chỉ bình-định Chiêm-Thành và phòng-thủ Đại-Việt chống sự xâm-lăng của nhà TỐNG (SONG), vào thế-kỷ XI, xuyên qua việc đánh hạ Thành Ung-Châu năm 1076 cùng đánh chiếm hai tỉnh lớn miền Nam của Trung-Hoa, là Quảng-Tây và Quảng-Đông, còn chiến-thắng Binh-lực của Nhà TỐNG tong Trận quyết-định ở Sông Như-Nguyệt năm 1077.

B - Binh-Chế Triều Nhà TRẦN (1225-1413)

        Hoàng-Đế Trần-Thái-Tông (1225-1258) lập-định Binh-Chế Ðại-Việt như sau :

       Năm Kỷ-Hợi (1245) tuyển trai-tráng làm binh-lính chia ra làm ba hạng : Thượng, Trung, Hạ.

       Qua năm Bính-Ngọ (1246), Trần triều lập ra trước tiên hai loại Binh : đó là Túc Vệ Binh và Thượng-Đô Túc-Vệ Binh.

       Vào tháng Hai năm Bính-Ngọ (1246) này triều-đình tuyển chọn người vào Túc Vệ Binh gồm có Tam Quân :
       1 - Quân Thiên-Thuộc
       2 - Quân Thánh-Đức
       3 - Quân Thần-Sách
       Mỗi Quân gồm có 4 Vệ-Quân, nên chi Tam Quân còn được gọi là :
       - Tứ Thiên-Quân ;
       - Tứ Thánh-Quân ;
       - Tứ Thần-Quân.

       Đến tháng Hai năm Tân-Sữu (1247) triều-đình tuyển chọn người khỏe mạnh và biết Võ-nghệ sung vào Thượng-Đô Túc-Vệ.

       Quân-lực được chia ra làm Lục Lộ :
      1. Lộ Thiên-Trường (quê hương Họ Trần, nay là phủ Xuân-Trường thuộc Nam-Định)
      2. Lộ Long-Hưng
      3. Lộ Hồng (nay là Hải-Dương)
      4. Lộ Khoái (nay là Hưng-Yên)
      5. Lộ Trường-Yên (nay là Ninh-Bình)
      6. Lộ Kiến-Xương (nay là Thái-Bình)

       Tại hai Lộ : Lộ Thiên-Trường (quê hương Họ Trần, nay là phủ Xuân-Trường thuộc Nam-Định) và Lộ Long-Hưng thì được lập ra 4 Quân :
       - Quân Nội Thiên-Thuộc
       - Quân Thiên-Cương
       - Quân Chương-Thánh
       - Quân Củng-Thần

       Tại hai Lộ : "Lộ Hồng" (nay là Hải-Dương) và "Lộ Khoái" (nay là Hưng-Yên) thì được lập ra 2 Quân :
       - Quân Tả Thánh-Đức
       - Quân Hữu Thánh-Đức

       Tại hai Lộ : "Lộ Trường-Yên" (nay là Ninh-Bình) và "Lộ Kiến-Xương" (nay là Thái-Bình) thì được lập ra 2 Quân :
       - Quân Thánh-Đức
       - Quân Thần-Sách

       Số người được tuyển chọn còn lại thì sung vào làm "Cấm-Vệ Quân" chia ra làm 3 Bậc nhập vào "Trạo-Nhi Đội" (tức là Thủy-Quân).

       Việc lập-định Biinh-Chế Ðại-Việt Năm Kỷ-Hợi (1245) của Hoàng-Đế Trần-Thái-Tông (1225-1258) nói ở trên đây, được hoàn-chỉnh theo trải-nghiệm binh-bị của triều Nhà LÝ để lại.

       Và chính nhờ có được một Binh-Lực hùng-mạnh lại thọ-hưởrng sự nhất trí đoàn-kết của toàn dân trên đất Đại-Việt (từ dân-tộc người Kinh cho đến người dân-tộc thiểu-số) mà Danh-Tướng Trần-Hưng-Đạo cùng các Tướng-Sĩ triều Nhà TRẦN trong Trận Đông-Bộ-Đầu đã đánh thắng 3 Vạn quân Nguyên-Mông cùng gần 2 Vạn quân Đại-Lý (Vân-Nam) - tổng-cọng gần 5 Vạn quân xâm-lăng - và chấm-dứt trong vòng 15 ngày cuộc Chiến-Tranh Nguyên-Mông & Đại-Việt Lần Thứ Nhất vào năm 1258.

       Vào tháng Hai năm Tân-Dậu (1261), Hoàng-Đế Trần-Thánh-Tông (1258-1578), sau khi lên ngôi được ba năm, thì lại tuyển Binh ở các Lộ : chọn người khỏe mạnh cho làm Lính, còn thì sung vào làm Sắc-dịch ở các Sảnh, Viên, Cục và làm Đội Tuyển-Phong ở các Lộ, Phủ, Huyện.

       Sang tháng 08 năm Đinh-Mão (1267) Hoàng-Đế Trần-Thánh-Tông (1258-1578) chia Quân-Lính ra như sau :
       - Mỗi Quân gồm có 30 Đô ;
       - Mỗi Đô gồm có 80 Người tuyển chọn trong họ tông-thất và lấy Người thông-hiểu Binh-pháp, Võ-nghệ chỉ-huy.
       Ngoài ra, lại có Quân Tứ-Xương là những Lính chuyên canh gác bốn cửa thành luân-phiên thay đổi nhau.

       Các Ngạch Quân được chia ra như sau :
       A - Thân-Quân thì có :
             1. Thánh-Dực Đô gồm có Tả Thánh-Dực Đô và Hữu Thánh-Dực Đô ;
             2. Thần-Dực Đô gồm có Tả Thần-Dực Đô và Hữu Thần-Dực Đô ;
             3. Long-Dực Đô gồm có Tả Long-Dực Đô và Hữu Long-Dực Đô ;
             4. Hổ-Dực Đô gồm có Tả Hổ-Dực Đô và Hữu Hổ-Dực Đô ;
             5. Phụng-Nha Quan-Chức Lang gồm có Tả Phụng-Nha Quan-Chức Lang và Hữu Phụng-Nha Quan-Chức Lang.
       B - Du-Quân thì có :
             1. Thiết-Lâm Đô ;
             2. Thiết-Hạm Đô ;
             3. Hùng-Hổ Đô ;
             4. Vũ-An Đô.
       C - Vương-Hầu Gia-Đồng thì có :
             1. Toàn-Hầu Đô ;
             2. Dược-Đông Đô ;
             3. Sơn-Liêu Đô, v.v.

       Quân-Lực của Nhà Trần, lúc chiến-tranh có đến 20 vạn Quân, động-viên ở các Lộ vùng phương Đông và phương Nam, còn vùng Thanh-Hóa và Nghệ-An thì có 10 vạn Quân không tuyển-dụng đến.

       Cấp Tướng-Lãnh chỉ-huy các Quân, các Đô thì phải là người trong tông-thất họ TRẦN, và tinh-thông Võ-nghệ cùng Chiến-Lược. Hơn nữa, chỉ riêng các Hoàng-Tử mới được phong Chức "Phiếu Kỵ Tướng-Quân" (驃 騎 將 軍) là Cấp-bậc cao nhất của Kị-Binh.

       Đứng đầu Bộ chỉ-huy là "Tiết-Chế" 節 制 (ngày nay gọi là Tổng Tư-Lệnh), toàn quyền điều-động chư quân Kị-Binh, Bộ-Binh và Thủy-Binh.

       Việc hoàn-chỉnh Biinh-Chế Ðại-Việt dưới thời Hoàng-Đế Trần-Thánh-Tông (1258-1578) này dựa theo trải-nghiệm cuộc Chiến-Tranh Mông-Nguyên & Đại-Việt lần thứ nhất vào năm 1258 hiệp-năng-đồng với tinh-thần chiến-đấu của của toàn dân trên đất Đại-Việt đã giúp Binh-Lực Đại-Việt dưới sự thống-lĩnh của Danh-Tướng Trần-Hưng-Đạo bẽ gảy thế đánh gọng-kềm và chiến-thắng 50 Vạn quân Nguyên-Mông thiện-chiến tại cửa Chương-Dương (Khoái-Chẩu, Hưng-Yên) và bến Hàm-Tử (Thường-Tín, Hà-Nội)... oanh-liệt chấm-dứt trong vòng 4 tháng (từ cuối tháng 1 đến cuối tháng 5 năm 1285 dương lịch) cuộc Chiến-Tranh Nguyên-Mông & Đại-Việt Lần Thứ Nhì vào năm 1258.

       Khi đại-binh Nguyên-Mông của Thoát-Hoan tiến đánh Chi-Lăng, Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn thất thế đưa quân rút về Vạn-Kiếp.
       Để chuẩn-bị cho cuộc chiến-thắng đại-binh Nguyên-Mông lần thứ 2 này, vào năm 1285, Ngài hiệu triệu 20 vạn quân Đại-Việt và thảo bài Dụ Chư Tỳ Tướng Hịch Văn (諭 諸 裨 將 檄 文), thường được gọi là Hịch Tướng Sĩ, để khuyên-răn tướng sĩ học tập và rèn-luyện Võ-Trận cùng học-tập Trận-Pháp theo sách Binh-Thư Yếu-Lược do chính Ngài đã soạn viết ra.

     

       Quân-Lực của Nhà Trần, với một Binh-Chế vững-chắc và sự đoàn-kết của toàn dân Đại-Việt lại đã cùng Danh-Tướng Trần-Hưng-Đạo và các Tướng-Sĩ triều Nhà TRẦN oanh-liệt chiến-thắng 30 Vạn quân Nguyên-Mông xâm-lăng Đại-Việt lần thứ ba, trong khoảng gần 4 tháng - từ cuối tháng 12 năm 1287 đến cuối tháng 4 năm 1288 - qua các Trận lừng-danh như Chi-Lãng, Nội-Bằng, Vạn-Kiếp, Phả-Lại và nhất là Trận Bạch-Đằng-Giang....

       

       Những chiến-công hiển-hách của nước Đại-Việt dưới thời Nhà Trần, đánh đuổi quân xâm-lăng Nguyên-Mông vào Thế-Kỷ 13, đã vang-dội đến tận nước Phù-Tang Nhật-Bản mãi 200 năm sau... Và vào Thế-Kỷ 15, Nhật-Hoàng dã gởi một phái-đoàn ngoại-giao sang Đại-Viiệt, yết-kiến Hoàng-Đế Đại-Việt để dâng thư ủy-nhiệm yêu-cầu nước Đại-Việt bảo-hộ nước Nhật và xin mở Hàng-Hải Mậu-Dịch Lộ-Tuyến từ cửa eo-biển Hội-An. Khế-ước bảo-hộ giữa Đại-Việt và Nhật-Bản này được lưu-trữ tại Viện Bảo-Tàng Quốc-Gia Saigon cho đến năm 1975 và tiếc thay nó đã bị đốt-hủy bởi quân Cách-Mạng.

Thư Mục :

     - « Vân Ðài Loại-Ngữ » của Lê-Quí-Ðôn, 1773.

     - « Việt-Nam Sử-Lược » của Trần-Trọng-Kim.

     - « Việt-Sử Toàn-Thư » của Phạm-Văn-Sơn.